Bir Elimden Fenike Tanrıçaları Tuttu Bir Elimden Endülüs Âlimleri, Ben İbiza Adası’nda Tatil Yaparken Katalonya’nın Bağımsızlık Güneşinin Altında – 19

 İspanya’ya ait ve kadim Katalonya toprakları olan, Akdeniz üzerindeki Balear Adaları (Kat. Illes Balears; İsp. Islas Baleares) ili ve takımadalarının en batısındaki İbiza (Kat. Eivissa; İsp. Ibiza) Adası’nın merkezi olup en güneyinde bulunan İbiza (Kat. Eivissa; İsp. Ibiza) şehir merkezinde yaptığım gezi, çok verimli ve öğretici oldu benim için. Bir o kadar da büyüleyici.

İbiza Adası’nın tarihinde, beni bilhassa yakından ilgilendiren iki uygarlık var: Biri Milat’tan Önce’sine ait Fenike Medeniyeti (M. Ö. 1500 – M. Ö. 589), biri de Milat’tan Sonra’sına ait Endülüs İslam Medeniyeti (711 – 1492).

Şehrin kalbi olan Dalt Vila semtinde, tam da şehrin sembolü olan İbiza Kalesi (Kat. Castell d’Eivissa; İsp. Castillo de Ibiza)’nin hemen dibindeki Fenike arkeolojik alanı ve müzesi Puig des Molins (Değirmen Tepesi)’in içinde, muazzam bir arkeolojik dünya ve eserler var.

Müzedeki en önemli eser, bir kadın figürüdür, Fenike Tanrıçası Aştartê’ye ait heykeldir. M. Ö. 5. – M. Ö. 4. yy’a tarihlenmektedir. Puig des Molins’in bu nekropolünde bulunmuştur. ⁽¹⁾

Fenike Tanrıçası Aştartê, Batı Samiler’de yer alan “Bereket ve Verimlilik Tanrıçası”. Aştartê’nin köken ve fonksiyon olarak Sümer Tanrıçası’nın ismi olan İştar’dan geldiği düşünülmekte. Aştartê, Tanrıça İştar’ın Kuzeybatı Sami eşdeğeriydi. ⁽²⁾

Fenike Tanrıçası Aştartê ve Sümer Tanrıçası İştar’ın bu isimleri, Kürtçe’de ve Farsça’da “Yıldız” anlamına gelen “Éstrık / Stêrk / Stare” (ﺴﺘﺎﺮﻩ / ﺴﺘﻴﺮﮎ /ﺇﺴﺘﺮﮎ ) kelimesinden türeme. Kutsal kitap “Tevrat”taki kadın peygamber, İran ve Kürdistan Axamenîş İmparatorluğu’nun kraliçesi Hz. Esther (as)’in ismi de yine buradan gelir. ⁽³⁾ “Esther”, O’nun gerçek adı değildir. Kürtçe’de ve Farsça’da “Yıldız” anlamına gelen “Éstrık / Stêrk / Stare” kelimesi olan “Esther”, bu kadın peygamberin kendisine seçtiği takma bir isimdir. Yani kullandığı ve kutsal kitap Tevrat’ta da zikredilen “Esther” ismi, Kürtçe / Farsça bir isimdir ve “Éstrık / Stêrk / Stare” kelimesi olup “Yıldız” demektir. ⁽⁴⁾ Eski Mezopotamya Tanrıçası “İştar”ın ismi de Kürtçe’de ve Farsça’da “Yıldız” anlamına gelen “Éstrık / Stêrk / Stare” kelimesinden doğmuştur; ya da belki de tam tersi, Kürtçe’deki ve Farsça’daki “Éstrık / Stêrk / Stare” kelimesi Eski Mezopotamya Tanrıçası “İştar”ın isminden doğmuştur. ⁽⁵⁾ Esther’in gerçek ismi “Hadassa” (ההֲדַסָּ) olup, bu isim İbranice’dir ve “Mersin ağacı” (Murt ağacı) demektir. ⁽⁶⁾ Hadassa (Esther)’in gerçek ismini saklayıp takma isim kullanmasının sebebi, Yahudî olduğunu gizleme zaruretidir.

Fenike Tanrıçası Aştartê, Batı Samiler’de Bereket ve Verimlilik Tanrıçası’dır. Antik Çağ’da, M. Ö. 14. – 13. yy’larda yaşamış olan Fenikeli yazar Saxunyatan (? – ?), Aştartê’nin havadan düşen bir yıldızı alıp onu kutsal Tire Adası’nda kutsadığını söylemiştir. ⁽⁷⁾

Aştartê’ye Suriye’de ve Levant (Doğu Akdeniz) kıyısında tapınılırdı. Fırat Nehri’nin orta bölgesindeki Emar’da İşxara ve dNIN.KUR ile birlikte en önemli Tanrıça’ydı. ⁽⁸⁾ Ugarit’te öncelikle Ba’al ile ilişkilendirilir. ⁽⁹⁾ Ancak Anat’a tabidir. ⁽¹⁰⁾ Antik Mısır (Kemet) Uygarlığı’nda, 18. Hanedanlık döneminde Aştartê kültü Mısır’a da tanıtıldı. ⁽¹¹⁾ Aştartê, Meret’in bir sıfatı olarak da kullanılabilir. ⁽¹²⁾

Birçok Batı Sami halkı için “Cennet’in Kraliçesi” ve “Aşk Tanrıçası”ydı. Babil mitolojisinde Salambo olarak anılır. Aştartê’ye Tunç Çağı’ndan klasik Antik Çağ’a kadar tapınılmıştır ve adı özellikle Antik Levant’ta Kenanlılar ve Fenikeliler arasındaki ibadetle ilişkilidir, ancak başlangıçta Ugarit ve Emar’ın yanısıra Mari ve Ebla gibi Amorit şehirleriyle ilişkilendirilmiştir. ⁽¹³⁾ Mısır’da da, özellikle Ramsesler’in hükümdarlığı sırasında, oraya yabancı kültlerin ithal edilmesinin ardından kutsanıyordu. Fenikeliler onun kültünü İberya Yarımadası’ndaki (bugünkü İspanya ve Portekiz) kolonilerine tanıttılar. ⁽¹⁴⁾

Çeşitli kültürlerde Aştartê şu alanların bir kombinasyonuyla bağlantılıydı: Savaş, cinsellik, kraliyet gücü, güzellik, şifa ve – özellikle Ugarit ve Emar’da – avcılık. ⁽¹⁵⁾ Ancak bilinen kaynaklar, ilk bilim adamlarının görüşlerinin aksine, onun bir Doğurganlık Tanrıçası olduğunu göstermez. ⁽¹⁶⁾ Sembolü aslandı ve aynı zamanda sıklıkla atla ve dolayısıyla savaş arabalarıyla ilişkilendirilirdi. Güvercin aynı zamanda Tunç Çağı’na ait bazı silindir mühürlerin de gösterdiği gibi onun sembolü olabilir. ⁽¹⁷⁾ Aştartê olduğu kesin olarak belirlenen tek görüntü, onu at sırtında veya savaş arabasındaki bir savaşçı olarak tasvir eden betimlemelerdir. ⁽¹⁸⁾ Geçmişte pekçok yazar onun tanrılaştırılmış sabah ve/veya akşam yıldızı olarak bilindiğini öne sürerken ⁽¹⁹⁾, en azından Ugarit ve Emar’da astral bir karaktere sahip olup olmadığı sorgulanmıştır ⁽²⁰⁾. Ugarit ve diğer önde gelen Tunç Çağı Suriye şehirlerinden bilinen Tanrı listeleri, onu Asur ve Babil Tanrıçası İştar’ın ve Hurri Tanrıçaları İşhara (muhtemelen “aşkın kadını” görünümünde) ve Şauşka’nın muadili olarak görüyordu. Bazı şehirlerde ismin batıdaki biçimleri ile doğudaki İştar biçimi tamamen birbirinin yerine geçebilirdi. ⁽²¹⁾

Daha sonraki zamanlarda Aştartê’ye Suriye ve Kenan’da tapınıldı. İbadeti Kıbrıs Adası’na yayıldı ve burada eski bir Kıbrıs Tanrıçası’yla birleşmiş olabilir. Bu birleştirilmiş Kıbrıs Tanrıçası, Miken ve Karanlık Çağ dönemlerinde Afrodit’i oluşturmak üzere Antik Yunan panteonuna uyarlanmış olabilir. Demir Çağı Fenike’sinden elde edilen kanıtlar, Aştartê’nin, Ugarit ve Suriye’deki Erken Tunç Çağı ibadetinin aksine daha erotik bir Tanrıça haline geldiğini ve Afrodit’in ilk tasdiklerinin daha savaşa benzer olduğunu gösteriyor. Klasik, Helenistik ve Roma dönemlerindeki Yunanlar, diğer Tanrılar’ı kendi Tanrılar’ıyla birleştirmek yönündeki sık uygulamalarına uygun olarak, zaman zaman Afrodit’i Aştartê ve diğer birçok Yakındoğu Tanrıçası’yla eşitlediler. ⁽²²⁾

Demir Çağı’nda Aştartê’ye tapınmanın başlıca merkezleri Fenike şehir devletleri Sayda, Sur ve Biblos’tu. Sayda’daki paralar, içinde muhtemelen Aştartê’yi temsil eden bir taş olan kürenin göründüğü bir arabayı tasvir ediyor. Sayda sikkeleri üzerinde sık sık bir kadırganın pruvasında dururken, sağ elini uzatmış olarak öne doğru eğilmiş şekilde tasvir edilmiştir, bu nedenle tüm yelkenli gemi figürlerinin orijinalidir. ⁽²³⁾

Sayda’da Eşmun’la bir tapınağı paylaşıyordu. Beyrut’taki sikkeler, Poseidon, Aştartê ve Eşmun’a birlikte tapınıldığını gösteriyor. Fenikeli denizciler ve koloniciler tarafından tanıtıldığı diğer önemli yerler, Romalılar tarafından Venüs Erycina olarak tanındığı Sicilya’daki Cythera, Malta ve Eryx’ti. Etrurya’daki Caere yakınlarında bulunan ve yaklaşık M. Ö. 500 yılına tarihlenen “Pyrgi Tabletleri”nden üç yazıt, yerel Tanrıça Uni-Astre’nin tapınağında Aştartê için bir türbe inşâ edildiğinden bahseder. ⁽²⁴⁾ Kartaca’da (bugünkü Tunus) Aştartê’ye Tanrıça Tanit ile birlikte tapınılıyordu ve sıklıkla kişisel isimlerde teoforik bir unsur olarak görülüyordu. ⁽²⁵⁾

Aştartê’nin, Tanit’inkine çok benzeyen ikonografik tasviri, genellikle onu çıplak olarak ve sırasıyla cinsellik ve savaş sembolleriyle özdeşleştirilen aslanların huzurunda tasvir eder. ⁽²⁶⁾ Ayrıca kanatlı olarak, başlık olarak Güneş diskini ve Hilâl’i taşırken, aslanları ya ayaklarının üzerine secde edilmiş ya da tam altında yatarken tasvir edilmiştir. ⁽²⁷⁾ Aslanın yanısıra güvercin ve arıyla da ilişkilendirilir. Ayrıca palmiye ağacı ve nilüfer çiçeği gibi botanik yaban hayatıyla da ilişkilendirilmiştir. ⁽²⁸⁾

Belirli bir sanatsal motif, Aştartê’yi Europa’ya benzetiyor ve onu ortak bir Tanrı’yı temsil edecek bir boğaya binmiş olarak tasvir ediyor. Benzer şekilde, Mısır’da ona tapınmanın yaygınlaşmasından sonra, onu Ra veya Horus’un savaş arabasıyla ve aynı zamanda bir tür silah olan hilâl şeklindeki baltayla ilişkilendirmek yaygınlaştı. ⁽²⁹⁾ İber kültürü içerisinde Baza, Elche veya Cerro de los Santos’un heykelleri gibi yerel heykellerin Aştartê veya Tanit’in “İberleştirilmiş” bir görüntüsünü temsil edebileceği öne sürülmüştür. ⁽³⁰⁾

Aştartê’nin ortak özelliği elinde tuttuğu yılandır. Yılanın sembolizmi çok karmaşıktır ve Tanrıça’nın doğasının erkek, dişi veya aynı anda kendisinden doğabilen çok sayıda karşıt, bugün çoğu zaman çelişkili görünen yönlerine atıfta bulunur. Yılan; öldüren bir hayvan olarak ölüm ve yıkımdır, ama cildini periyodik olarak yenileyen bir canlı olarak aynı zamanda hayat ve diriliştir. Kıvrılmış, tezahür döngüleriyle eşitlenmiştir. ⁽³¹⁾

Kutsal kitap Tevrat’ta da Fenike Tanrıçası Aştartê’den bahsedilmektedir.

Musevîlik ve Hristiyanlık’a göre peygamber olmayıp sadece bir kral ve “ulusal lider” olan ancak İslam’a göre peygamber olan Davud’un evinde aile putu vardı ve karısı Mixal ile beraber bu puta tapıyorlardı. ⁽³²⁾

Davud’un oğlu, yine Musevîlik ve Hristiyanlık’a göre peygamber olmayıp sadece bir kral ve “ulusal lider” olan ancak İslam’a göre peygamber olan Süleyman, yaşlandığında putlara tapmaya başlamış, putperest olarak ölmüştür. ⁽³³⁾ Müslümanlar’ın büyük bir peygamber olarak kabul edip camilerde, sohbetlerde hatta namazlarda ihtiram ile andıkları Süleyman’ın sonradan Allah’ın yolundan saptığı ve putlara taptığı, hatta putlara tapınmak için puthaneler inşâ edip hanımlarıyla beraber o puthanelerde putlara tapındıkları, Süleyman’ın kâfir olarak öldüğü bizzat kutsal kitap Tevrat’ta belirtilir. ⁽³⁴⁾ Süleyman’ın taptığı putlar şunlar: Fenike Tanrıçası Aştartê ve Ammon Tanrısı Molek. ⁽³⁵⁾

İsrail halkı Aştartê’ye tapınarak Kutsal Kitab’ın ilk emrini ⁽³⁶⁾ ihlal etti. Tevrat şöyle der:

כַּֽאֲשֶׁר־בָּ֥א יַעֲקֹ֖ב מִצְרָ֑יִם וַיִּזְעֲק֤וּ אֲבֹֽותֵיכֶם֙ אֶל־יְהוָ֔ה וַיִּשְׁלַ֨ח יְהוָ֜ה אֶת־מֹשֶׁ֣ה וְאֶֽת־אַהֲרֹ֗ן וַיֹּוצִ֤יאוּ אֶת־אֲבֹֽתֵיכֶם֙ מִמִּצְרַ֔יִם וַיֹּשִׁב֖וּם בַּמָּקֹ֥ום הַזֶּֽה׃ וַֽיִּשְׁכְּח֖וּ אֶת־יְהוָ֣ה אֱלֹהֵיהֶ֑ם וַיִּמְכֹּ֣ר אֹתָ֡ם בְּיַ֣ד סִֽיסְרָא֩ שַׂר־צְבָ֨א חָצֹ֜ור וּבְיַד־פְּלִשְׁתִּ֗ים וּבְיַד֙ מֶ֣לֶךְ מֹואָ֔ב וַיִּֽלָּחֲמ֖וּ בָּֽם׃ וַיִּזְעֲק֤וּ אֶל־יְהוָה֙ וַיֹּאמֶר וַיֹּאמְר֣וּ חָטָ֔אנוּ כִּ֤י עָזַ֙בְנוּ֙ אֶת־יְהוָ֔ה וַנַּעֲבֹ֥ד אֶת־הַבְּעָלִ֖ים וְאֶת־הָעַשְׁתָּרֹ֑ות וְעַתָּ֗ה הַצִּילֵ֛נוּ מִיַּ֥ד אֹיְבֵ֖ינוּ וְנַעַבְדֶֽךָּ׃ וַיִּשְׁלַ֤ח יְהוָה֙ אֶת־יְרֻבַּ֣עַל וְאֶת־בְּדָ֔ן וְאֶת־יִפְתָּ֖ח וְאֶת־שְׁמוּאֵ֑ל וַיַּצֵּ֨ל אֶתְכֶ֜ם מִיַּ֤ד אֹֽיְבֵיכֶם֙ מִסָּבִ֔יב וַתֵּשְׁב֖וּ בֶּֽטַח׃

“Yakub Mısır’a gittikten sonra, atalarınız Rabb’e yakardı. O da atalarınızı Mısır’dan çıkarıp burada yerleşmelerini sağlayan Musa ile Harun’u gönderdi. Ama atalarınız Tanrı’ları Rabb’i unuttular. Bu yüzden Rabb onları Hasor ordusunun komutanı Sisera’nın, Filistliler’in ve Moav Kralı’nın eline teslim etti. Bunlar atalarınıza karşı savaştılar. Atalarınız Rabb’e, ‘Günah işledik; Rabb’i bırakıp Baal’ın ve Aştartê’nin putlarına kulluk ettik. Ama şimdi bizi düşmanlarımızın elinden kurtar, sana kulluk edeceğiz’ diye seslendiler. Rabb de Yerubbaal’ı, Bedan’ı, Yiftah’ı ve Ben Samuel’i gönderdi. Güvenlik içinde yaşamanız için sizi saran düşmanlarınızın elinden kurtardı.” ⁽³⁷⁾

Tevrat’ın amacı, Yahudîler’i çoktanrıcılıktan vazgeçirip Tek Tanrı inancına döndürmek ve yalnızca Yehova’ya taptırmaktı. Ancak arkeologlar, bu girişimin pek başarılı olmadığı görüşünde. Kanıt olarak, M. Ö. 7. yy’dan kalma özel evlerde bulunan, çoğunlukla Fenike Tanrıçası Aştartê ile özdeşleştirilen çok sayıda Tanrıça figüründen bahsediyorlar. ⁽³⁸⁾

Kimbilir; Fenike Tanrıçası Aştartê belki hâlâ yaşıyordur ve aramızdadır, başka isim ve imgelerle.

sediyani@gmail.com

     DİPNOTLAR:

⁽¹⁾: Bkz. Okumakta olduğunuz “Seyahatname”nin bir önceki bölümü

⁽²⁾: Orientalia Lovaniensia Analecta, kitap 64, Edward Lipiński, Dieux et Déesses de L’Univers Phénicien et Punique, s. 128 – 154, Leuven University Press, Leuven 1995

⁽³⁾: İbrahim Sediyani, Kadın Peygamberler, cilt 2, s. 547 – 549, Nefel Yayınları, Diyarbakır 2021

⁽⁴⁾: Jewish Encyclopedia, Emil G. Hirsch – John Dyneley Prince – Solomon Schechter, “Esther”, Funk & Wagnalls Company Publishing, Londra & New York 1906 / The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible, Mary Joan Winn Leith, “Esther and Additions to Esther”, s. 252, Oxford University Press, Oxford 2011 /The New Oxford Annotated Bible: New Revised Standard Version, Marc Brettler – Carol Newsom – Pheme Perkins, “Esther”, s. 715, Oxford University Press, Oxford 2018 / Michael V. Fox, Character and Ideology in the Book of Esther, s. 30, Wipf & Stock Publishing, Eugene 2010

⁽⁵⁾: age / age / age / age

⁽⁶⁾: Rabbi Yaakov ibn Chaviv – Avraham Yaakov Finkel, Ein Yaakov: The Ethical and Inspirational Teachings of the Talmud, s. 263 – 267 ve 648, Rowman & Littlefields Publishers, Oxford & Lanham & Boulder & New York & Toronto 1999 / Ellen Frankel – Betsy Platkin Teutsch, The Encyclopedia of Jewish Symbols, s. 49 ve 117, Rowman & Littlefields Publishers, Oxford & Lanham & Boulder & New York & Toronto 1992 / Lewis Bayles Paton, A Critical and Exegetical Commentary on the Book of Esther, s. 88 ve 170,  T & T Clark Publishing, Edinburgh 1976 / Barry Dov Walfish, Esther in Medieval Garb – Jewish Interpretation of the Book of Esther in the Middle Ages, s. 39, State University of the New York Press, New York 1993 / Jill Hammer, The Jewish Book of Days, s. 184, The Jewish Publication Society, Philadelphia 2006 / David J. Zucker, The Bible’s Writings – An Introduction for Christians and Jews, s. 114, Wipf & Stock Publishing, Eugene 2013

⁽⁷⁾: Fílon Vúvlios, Foinikiké İstoría, Biblos 2. yüzyıl

⁽⁸⁾: Daniel Fleming, Nābû and Munabbiātu: Two New Syrian Religious Personnel, Journal of the American Oriental Society, sayı 113, s. 175 – 183, Nisan – Haziran 1993, https://www.jstor.org/stable/603022

⁽⁹⁾: Jean Leclant, Astarté a Cheval d’Après les Représentations Égyptiennes, Syria, sayı 37, s. 1 – 67, 1960, https://www.jstor.org/stable/4197317

⁽¹⁰⁾: agm

⁽¹¹⁾: agm

⁽¹²⁾: B. van de Walle, La Déesse Semitique Istar dans un Texte Egyptien, La Nouvelle Clio, sayı 8 – 9, s. 282, 1955 – 1957

⁽¹³⁾: David Tomotoshi Sugimoto, Ishtar – Astarte – Aphrodite: Transformation of a Goddess, Mark Smith, “‘Athtart in Late Bronze Age Syrian Texts”, s. 33 – 34 ve 36, Academic Press, Fribourg 2014, Vandenhoeck & Ruprecht Verlag, Göttingen 2014

⁽¹⁴⁾: Bkz. Okumakta olduğunuz “Seyahatname”nin bir önceki bölümü

⁽¹⁵⁾: David Tomotoshi Sugimoto, Ishtar – Astarte – Aphrodite: Transformation of a Goddess, Mark Smith, “‘Athtart in Late Bronze Age Syrian Texts”, s. 45 ve 54, Academic Press, Fribourg 2014, Vandenhoeck & Ruprecht Verlag, Göttingen 2014

⁽¹⁶⁾: Rüdiger Schmitt, Astarte, Mistress of Horses, Lady of the Chariot: The Warrior Aspect of Astarte, Die Welt des Orients, sayı 43, s. 213 – 225, 2013, https://www.jstor.org/stable/23608856

⁽¹⁷⁾: David Tomotoshi Sugimoto, Ishtar – Astarte – Aphrodite: Transformation of a Goddess, Izak Cornelius, “‘Revisiting’ Astarte in the Iconography of the Bronze Age Levant”, s. 91, Academic Press, Fribourg 2014, Vandenhoeck & Ruprecht Verlag, Göttingen 2014

⁽¹⁸⁾: age, s. 92 – 93 ve 95

⁽¹⁹⁾: Karel van der Toorn – Bob Becking – Pieter Willem van der Horst, Dictionary of Deities and Demons in the Bible, s. 109 – 110, Brill Publishing, Köln & Leiden & Boston 1999, William B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 1999

⁽²⁰⁾: David Tomotoshi Sugimoto, Ishtar – Astarte – Aphrodite: Transformation of a Goddess, Mark Smith, “‘Athtart in Late Bronze Age Syrian Texts”, s. 35, Academic Press, Fribourg 2014, Vandenhoeck & Ruprecht Verlag, Göttingen 2014

⁽²¹⁾: age, s. 36 ve 74 – 77

⁽²²⁾: Stephanie L. Budin, A Reconsideration of the Aphrodite-Ashtart Syncretism, Numen, sayı 51, s. 95 – 145, Ocak 2004, https://brill.com/view/journals/nu/51/2/article-p95_1.xml

⁽²³⁾: The Interpreter’s Bible, cilt 3, s. 103, Abingdon Press, New York & Nashville 1954

⁽²⁴⁾: Paolo P. Agostini – Adolfo Zavaroni, The Bilingual Phoenician-Etruscan Text of the Golden Plates of Pyrgi, Filologica, sayı 34, Kasım 1999, https://www.academia.edu/45552353/THE_BILINGUAL_PHOENICIAN_ETRUSCAN_TEXT_OF_THE_GOLDEN_PLATES_OF_PYRGI

⁽²⁵⁾: David Tomotoshi Sugimoto, Ishtar – Astarte – Aphrodite: Transformation of a Goddess, E. Bloch-Smith, “Archaeological and Inscriptional Evidence for Phoenician Astarte”, s. 185 – 186, Academic Press, Fribourg 2014, Vandenhoeck & Ruprecht Verlag, Göttingen 2014

⁽²⁶⁾: Manuel Salinas de Frías, El Afrodísion Óros de Viriato, Acta Palaeohispanica, cilt 11, Palaeohispanica, sayı 13, s. 257- 271, 2013, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://ifc.dpz.es/recursos/publicaciones/33/39/16salinas.pdf

⁽²⁷⁾: María Cruz Martín Ceballos – María Belén, Diosas y Leones en el Período Orientalizante de la Península Ibérica, SPAL, sayı 11, s. 169 – 195, 2002, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://institucional.us.es/revistas/spal/11/art_9.pdf

⁽²⁸⁾: Ana María Vázquez Hoys, En Manos de Astarté, la Abrasadora, Revista Aldaba, Universidad Nacional de Educación a Distancia, Nº 30, 1998

⁽²⁹⁾: María Cruz Martín Ceballos – María Belén, Diosas y Leones en el Período Orientalizante de la Península Ibérica, SPAL, sayı 11, s. 169 – 195, 2002, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://institucional.us.es/revistas/spal/11/art_9.pdf

⁽³⁰⁾: Ana María Vázquez Hoys, En Manos de Astarté, la Abrasadora, Revista Aldaba, Universidad Nacional de Educación a Distancia, Nº 30, 1998

⁽³¹⁾: Jean C. Cooper, Illustriertes Lexikon der Traditionellen Symbole, Drei Lilien Verlag, Wiesbaden 1986

⁽³²⁾: Tevrat, I. Samuel, 19:11 – 14

⁽³³⁾: Tevrat, I. Krallar, 11:4

⁽³⁴⁾: Tevrat, I. Krallar, 11:3 – 8

⁽³⁵⁾: Tevrat, I. Krallar, 11:5

⁽³⁶⁾: Tevrat, Mısır’dan Çıkış, 20:3; Yasa’nın Tekrarı, 5:7

⁽³⁷⁾: Tevrat, I. Samuel, 12:8 – 11

⁽³⁸⁾: Israel Finkelstein – Neil A. Silberman, Keine Posaunen vor Jericho: Die Archäologische Wahrheit über die Bibel, s. 309, Beck Verlag, Münih 2003

     SEDİYANİ SEYAHATNAMESİ

     CİLT 13